De oorlog in Oekraïne geeft sterke argumenten aan de mensen die de geschiedenis zien als zich telkens gruwelijk herhalend. Maar er is wel één hoofdpersoon die heel ongewoon is: Volodymyr Zelensky.
De 44-jarige voormalige komiek die president is geworden, heeft grote vaderlandsliefde en moed getoond. Hij heeft zijn lot verbonden met dat van zijn landgenoten in de straten van Kiev. Hij weigerde te vertrekken ondanks westerse aanbiedingen voor een luchtbrug. Hij is zoals hij zelf zegt “het nr. 1 doelwit” voor de Russen. Dat is omdat hij de leider van Oekraïne is. Wat opmerkelijk is, zelfs verbijsterend gezien de geschiedenis, is dat zijn Joods-zijn niet voorkomen heeft dat hij het symbool van de natie werd.
In de Sovjetwereld die Zelensky en zijn ouders vormde, werden Joden gezien als de eeuwige buitenstaanders, mogelijk leden van een vijfde colonne. De ‘ongewortelde kosmopolieten’ in Stalins woorden. Dit kwam bovenop het feit dat er in dit gebied altijd al een bijzonder virulente vorm van antisemitisme is geweest, een erfenis van pogroms en nazi-samenwerking. Net buiten het omstreden Kiev ligt Babi Yar, waar in 1941 in de loop van twee dagen 33.771 Joden werden doodgeschoten en in een ravijn werden gegooid.
Zelensky groeide op in de Russisch sprekende stad Kryvyi Rih, in het oostelijke deel van Oekraïne. En zoals de meeste Sovjet-Joden waren zijn ouders hoog opgeleid. Zijn vader was een professor in de wiskunde en zijn moeder had techniek gestudeerd. Dit waren standaardcarrières voor Sovjet-Joden, die wisten dat ze alleen in de toegepaste wetenschappen mochten uitblinken. Zelensky heeft gezegd dat hij komt uit “een gewone Sovjet-Joodse familie”. Maar een Joodse identiteit kon niet bestaan in de Sovjet-Unie, omdat dat niet mocht. Synagogen waren meestal gesloten of krioelden van de KGB-informanten. Een religieuze bijeenkomst werd gezien als subversief en het onderwijs van Hebreeuws was niet toegestaan.
Tegen de tijd dat Zelensky meerderjarig werd, hadden drie of vier generaties Sovjet-Joden hun Joodse identiteit als iets hols ervaren en als iets wat leidde tot uitsluiting en een tweederangs status. Toen ze mochten emigreren, vertrokken ongeveer 1,5 miljoen Joden naar de Verenigde Staten en Israël. Zelensky en zijn familie bleven, net als een paar honderdduizend andere Joden. Ze waren tevreden om te assimileren in een post-Sovjetwereld. Daarin had waarin Zelensky succes, eerst als acteur en daarna als politicus.
In de afgelopen 20 jaar hebben twee trends de situatie van de Joden in Oekraïne veranderd. Ten eerste zorgde het einde van de Sovjet-Unie ervoor dat er enige ruimte kwam voor Joods gemeenschapsleven. In de Oost-Oekraïense stad Dnipro, niet ver van waar Zelensky opgroeide, zijn er nu 10 synagogen en een gigantisch gemeenschapscentrum genaamd Menora, dat 40.000 mensen per dag helpt – ook al zijn er slechts 60.000 Joden in Dnipro. En er wordt positiever tegen Joden aangekeken: uit een opiniepeiling in 2019 bleek dat Oekraïne het meest positief stond ten opzichte van Joden van alle Centraal- en Oost-Europese landen.
Toen de nieuwe kansen voor het Joods-zijn zich aandienden, waren er Joden die vooraan stonden bij het verdedigen van een democratisch en vrij Oekraïne. Prominente Joodse activisten namen deel aan de Euromaidan-demonstraties van 2013. Die leidden tot de afzetting van de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj in het begin van 2014. Later dat jaar richtte de Joodse gouverneur van de regio Dnipropetrovsk een militie op, om deze te verdedigen tegen door Rusland gesteunde separatisten in het oosten.
Zelensky’s politieke opkomst vond in deze context plaats. Achteraf is griezelig realistisch de rol die hij speelde in de televisieserie ‘Dienaar van het volk’. Zijn personage was een onbekend figuur, die plotseling beroemd wordt doordat privé uitspraken van hem waren gefilmd en vervolgens viraal gingen.
Maar er zit een soort logica in dit toeval. Zelensky trok de aandacht van Oekraïners door zich als buitenstaander – een traditionele rol van de Jood – in de politiek te presenteren.
De Oekraïners herkenden zich in deze eenling. Iemand, die net als zijzelf de nationale identiteit zocht, te midden van toenemende bedreigingen voor hun onafhankelijkheid. Het kan zijn dat dit aspect van zijn Joods-zijn en de manier waarop het overeen kwam met die Oekraïense bezorgdheid hem zo plotseling tot een populaire figuur maakte. Hij won 73 procent van de stemmen bij zijn verkiezing van 2019!
In deze dagen van oorlog en onzekerheid biedt het feit dat een Jood de strijdlust van Oekraïne nu verpersoonlijkt nog een andere hoop. Naast alles wat steeds weer terug lijkt te komen – militaire agressie, aanvallen op vrijheid – is er ook iets nieuws: deelname en acceptatie op een plek waar het ooit onmogelijk leek.
**********
“We weten hoe het is om geen eigen staat te hebben. We weten wat het betekent om je eigen staat en land te verdedigen met wapens in de hand, ten koste van ons eigen leven. Zowel Oekraïners als Joden waarderen vrijheid, en ze werken even hard om de toekomst van onze staten op onze manier vorm te geven, en niet de toekomst die anderen voor ons willen. Israël is vaak een voorbeeld voor Oekraïne.”
-Volodymyr Zelensky in december 2021 in een speech voor de Joden van Kiev.
**********