Het Derde Wereld verdienmodel

Op 3 juni werd ik recreatief geamuseerd door een aantal stimulerende oproepen die een voormalige collega en hedendaagse politicus mocht ontvangen over de motie die zijn politieke partij had ingediend om geen extra € 1 miljard te schenken aan Afrikaanse landen.

De verwijtende reacties kwamen in bosjes op de FB pagina van de betrokken collega binnen en strekten zich uit van asociaal, geen empathie voor de arme medemens tot crimineel gedrag. Het onderbuik gehalte steeg boven het 40 graden koorts niveau en de rode vlekken in de nek waren in het woordgebruik duidelijk herkenbaar.

Die empathie voor de arme Afrikanen; iedere avond worden kijker en luisteraar lastig gevallen door een hulporganisatie die ons wijst op de uitzichtloze toestand van die de donker gekleurde medemens. De berichtgeving wordt vaak opgefleurd door een kleuter met loopneus of dikke buik en een hulpeloze moeder die haar schare kinderen niet kan voeden en geen toekomst kan bieden. Vaak vraag ik me af waar de fitte mannen zijn die belangrijk zijn voor het opbouwen van een kansrijke toekomst van het betrokken Afrikaanse land. Vermoedelijk zijn die op een kansloze missie vertrokken naar Europa om daar op te gaan in het criminele circuit.

Ik vroeg me af of die boze mannen en vrouwen moeite hadden gedaan om te ontdekken hoeveel geld de achterliggende decennia vrijblijvend naar Afrika is gestroomd, waar die geldstromen geëindigd zijn, wat ermee gedaan is en welke effect dat heeft gehad op het dagelijkse leven en de toekomst van de doorsnee Afrikaan? Gezien de beelden die tijdens die decennia onveranderd zijn gebleven, is het geld niet gebruikt voor het stimuleren van welvaart en welzijn van de Afrikaanse medemens. Wat is er bijvoorbeeld met de opbrengst van Live Aid gebeurd?

Op mijn zoektocht naar informatie wat er met die miljarden naar Afrika is gedaan, stuitte ik op een artikel van Arjen Nijeboer[1] uit 2009 “Waarom ontwikkelingshulp niet werkt en hoe Afrika zich wel kan ontwikkelen”. In dat artikel trof ik informatie die voor een breed publiek en gezien de emotionele reacties op de FB post van mijn voormalige collega, ook voor degenen die een paar strontkarren over hem hebben gegooid. Een aantal observaties en kanttekeningen uit dat artikel maakt helder waarom ontwikkelingshulp in de huidige vorm meer kwaad dan goed doet voor de Afrikaan die aan het einde van de voedingsketen staat.

Het infuus

Starten we met de omvang van de geldstroom en ik citeer uit het artikel van Nijeboer. Sinds 1950 ontvangen Derde Wereld landen ontwikkelingshulp uit het Westen en het betreffen geen geringe geldstromen. De structurele ontwikkelingshulp van regering aan regering (in het jargon Official Development Assistance of ODA) bedroeg in de achterliggende vijftig jaar een kleine $ 2.3 biljoen (even noteren 12 nullen!). Afrika kreeg hiervan relatief het grootste deel: ruim 1 biljoen ofwel 1.000.000 miljoen dollar. Momenteel bedraagt ODA zo’n $100 miljard per jaar, waarvan 50 miljard voor Afrika. Naast de ODA wordt ook nog structurele hulp van private organisaties als Gates, Novib en noodhulp onderscheiden. Van 1998 tot 2006 gaf de Nederlandse overheid € zes miljard uit aan hulp (daarnaast nog € 4 miljard door Nederlandse particulieren). Het is dus heel normaal geworden dat de begroting van een Afrikaanse regering voor 50% of zelfs 70 % bestaat uit officiële ontwikkelingshulp (het Afrikaanse gemiddelde ligt rond de 20 %).

De eigenlijke lange termijn doelstelling van de hulp – economische groei en het op eigen benen staan van ontwikkelingslanden – is nergens een houdbare realiteit geworden. De Indiase IMF-economen Rajan en Subramanian verzamelden in 2005 een grote hoeveelheid data over de effectiviteit van ontwikkelingshulp gedurende vier decennia. Op basis van die data stelden de twee vast dat er nergens een positief verband gevonden kon worden tussen hulp en economische ontwikkeling. De landen die de afgelopen 30 jaar het meeste op buitenlandse hulp waren aangewezen, hadden in die periode een economische groei van minus 0,2%. Tussen 1970 en 1996, toen de buitenlandse hulp op z’n hoogtepunt was, is het aantal armen in Afrika toegenomen van 11% van de bevolking naar 66% (ofwel 600 miljoen mensen). Hoewel zaken als kindersterfte en analfabetisme aanzienlijk zijn verbeterd, staat Afrika er in veel opzichten slechter voor dan in 1960. Landen die zich wel hebben ontwikkeld – China, India, Brazilië en vele andere landen in Oost-Azië en Latijns-Amerika – hebben dit op een klassieke vrije marktwijze gedaan. Sinds 2005 is er niets veranderd en zeker niet verbeterd. Kortom het Westerse infuus is contraproductief.

Slecht voor de doorsnee Afrikaan

Een groeiende groep deskundigen, hoofdzakelijk afkomstig uit ontwikkelingslanden[2], stelt dat hulp juist schadelijk is voor de ontwikkeling van Derde Wereldlanden en op termijn beëindigd moet worden. De Zambiaanse econome Dambisa Moyo, die promoveerde in Oxford en een succesvolle carrière bij o.a. de investeringsbank Goldman Sachs achter de rug heeft, is van mening dat vooral de officiële ontwikkelingshulp van regering tot regering (ODA) niet werkt om de volgende redenen:

• Buitenlandse hulp wakkert corruptie aan. Wereldbank en IMF waren vanaf het begin op de hoogte van grootschalige diefstal en fraude, maar traden nooit op.
• Buitenlandse hulp ontneemt Afrikaanse regeringen de prikkel om hun economie te ontwikkelen of een functionerend belastingsysteem op te zetten. Het is veel rationeler voor hen om hun energie te steken in Westerse donoren.
• Veel Afrikaanse landen hebben te weinig absorptiecapaciteit voor de grote hulpstromen. Ze hebben nauwelijks mogelijkheden om het geld zinnig te besteden. Hulp wordt daarom vooral geconsumeerd in plaats van geïnvesteerd.
• Hulp leidt tot inflatie en lagere export. Er komt een grote hoeveelheid geld het land binnen, dat moet omgewisseld worden voor de lokale munt voordat het kan worden uitgegeven. Dit werkt prijsopdrijvend voor die munt. Export van zo’n land wordt hierdoor duur voor omringende landen. Bovendien dekt de grotere geldhoeveelheid nog dezelfde hoeveelheid goederen, waardoor de prijzen stijgen.
• Grootschalige hulp wakkert (etnische) conflicten tussen bevolkingsgroepen aan, die onderling de strijd aangaan om controle over de staat, de kip met de gouden eieren. In 50 jaar tijd zijn er 40 miljoen Afrikanen omgekomen in burgeroorlogen.
• Er is geen exit strategy. Hulp kan goed werken als het kort en krachtig is. Maar Afrika drijft al 60 jaar op buitenlandse hulp en niemand gelooft dat hier op afzienbare termijn een einde aan komt. Hulp heeft daarom niet meer de rol van een startmotor die een land op eigen benen helpt, maar creëert in plaats daarvan een eindeloze afhankelijkheid.
• het Westen samen met zakken dollars geeft ook de impliciete boodschap aan Afrika dat er iets vreselijk mis is met Afrikanen waardoor zij niet in staat zijn voor zichzelf te zorgen. Zij leren vooral hoe ze hun hand moeten ophouden. “We moeten ophouden onszelf als bedelaars te zien”, aldus James Shikwati.

Moyo erkent dat de problemen van Afrika gigantisch zijn: historisch, geografisch, tribaal. Maar ze vraagt zich af hoe lang Afrikanen en hun westerse aanhangers het koloniale verleden nog als excuus gebruiken?

Wankele argumenten

Vanzelfsprekend komen voorstanders van ontwikkelinghulp met argumenten om die te continueren. Het is een soort Marshall hulp (maar die was slechts 2,5% van het Europese BNP, kortdurend, een starthulp en geen infuus): de IDA graduates, 22 landen hoofdzakelijk uit Oost Azië en Latijns Amerika (minder volume en kortdurend, behaalden hun successen juist op de klassieke vrije marktwijze: handel, directe buitenlandse investeringen (FDI), sparen en leningen op de private kapitaalmarkt) en hulp op basis van good governance (voorwaarde voor hulp, maar als niet aan die westerse voorwaarden wordt voldaan, wordt hulp gewoon voortgezet). Het zijn argumenten gebaseerd op drijfzand.

Ontwikkelingshulp is slechts een klein percentage van westerse nationale budgetten en prikkelt het westen niet om andere initiatieven te ondernemen. Ironisch genoeg, wordt de Afrikaan niet serieus genomen, niet in staat geacht om zijn eigen broek op te houden. Het wordt vaak ook gebruikt als politiek instrument; het westen is voortdurend bang om zijn invloed in Afrika te verliezen, Wat hedentendage een realiteit is door de inspanningen van Moskou en Beijing. Het leidt volgens Moyo de aandacht af van handelsbelemmeringen die zijn opgeworpen om Westerse banen te beschermen. Die belemmeringen kosten Afrika jaarlijks naar schatting $ 500 miljard aan handel. Tien keer de ontwikkelingshulp per jaar. Tenslotte is ontwikkelingshulp een westers verdienmodel, naar schatting 500.000 personen hebben een baan in de Ontwikkelingshulp industrie en een deel verdient er een dikke boterham aan..

Oplossingen?  

Volgens Moyo zijn er andere oplossingen dan het ontwikkelingshulp infuus: buitenlandse handelsbetrekkingen zoals China en    India in hun beleid hebben geïncorporeerd en een veelvoud van de $50 miljard ontwikkelingshulp opbrengt, Directe buitenlandse investeringen waarbij China en India frontrunners zijn, Overheidsleningen op de private kapitaal markten waar Moyo een sterke voorstander van is en het verlenen van microkredieten een vondst van de Bengalese econoom Mohammad Yunus. Opties om de Afrikaanse patiënt van het infuus af te kunnen halen.

Live Aid

In mijn artikel uit 2018 “De creperende Afrikaan” heb ik belicht hoe onze grote weldoener sir Bob Geldoff in 1985 met de opbrengst is omgesprongen. Op de vraag van diverse journalisten aan Sir Bob: “All this money had been raised, where was it going, was it actually doing good?” luidde het (overigens niet uit zijn mond) antwoord:” Niet veel goeds is eruit voortgekomen” Zes maanden na de overhandiging brak opnieuw de burgeroorlog in Ethiopië in alle hevigheid los. Waarnemers constateerden dat het leger dat voor de Live Aid concerten nog geen gat in een krant kon schieten, bewapend was met nieuwe Russische geavanceerdere wapensystemen en de indruk gaf de best bewapende krijgsmacht van Afrika te zijn geworden. Het was duidelijk waarvoor de Live Aid opbrengst hoofdzakelijk was gebruikt: de aankoop van Russisch wapentuig. En de bevolking? In 2014 kwam de UN met het bericht dat in de Sahel[3] 20 miljoen Afrikanen, waaronder 5 miljoen zwaar ondervoede kinderen, met honger en dorst bedreigd werden. Volgens de UN zou $ 2 miljard nodig zijn om het leven van die mensen te kunnen redden. Dertig jaar later wordt bevestigd dat de creperende Afrikanen op de Ethiopische savannen geen cent van de Live Aid opbrengst gezien hebben en generaties doorsnee Afrikanen nog steeds honger lijden en dorst hebben. Vandaar die kreet van de Nederlandse weldoener om € 1miljard aan Afrika te doneren. Onduidelijk wie in dit geval Afrika is.

Zo moet het dus niet.

Blijvende patiënt of zelfstandige burger

De kanttekeningen, vaststellingen en opties komen uit de mond en pen van het weldenkende deel van de Derde Wereld. Het zijn geen verzinsels van westerse criticasters op de onafgebroken geldstroom naar Afrikaanse hoofdsteden. De personen die op de FB pagina van mijn voormalige collega, een greep hebben gedaan in de strontkar, hadden zich eerst moeten afvragen: “moet de Afrikaan aan het infuus blijven of zorgen we ervoor dat hij zich tot een volwaardig wereldburger kan ontwikkelen? Een vraag die al in de vorige eeuw tot een evenwichtig beleid had moeten leiden, maar vermoedelijk nooit is gesteld. Of wel is gesteld, maar nooit beantwoord werd.

[1] NGO adviseur, fondsenwerver, journalist, auteur

[2] Peruaanse econoom Hernando de Soto, de uitvinder van het microkrediet Muhammad Yunus, de Ugandese journalist Andrew Mwenda en de Keniaanse econoom James Shikwati

[3] De strook die zich uitstrekt van Mauritanië in het oosten tot Eritrea in het westen. De scheiding tussen de Sahara in het noorden en de savannes in het zuiden waarin o.m. Mali, Burkina Fasso, Zuid Soedan waar de mensen op de vlucht zijn voor geweld en de voedsel productie de bevolkingsaanwas.