Inleiding
De stabiliteit van een staat wordt in het algemeen bepaald door het groeipotentieel van diens economie, de sociale (on)rust en morele waarden, alsmede de kwaliteit en omvang van het militaire vermogen. Uit het beeld dat in diverse artikelen over die drie onderwerpen wordt geschetst, is duidelijk geworden dat Rusland economisch in de gapende mond van een diep ravijn kijkt. De huidige status en het sombere toekomstperspectief van de Russische economie werpen overduidelijk zijn schaduw op sociale interrelaties en militaire successen. Zoals gebruikelijk verschilt het perspectief van de insider op veel punten van het perspectief van de outsider en op zich is daar niets mis mee, ware het niet dat de burger in de straat, de dupe kan worden van die verschillen van inzicht.
Het Economische Perspectief
Putin’ s economische beleid blijkt een regelrechte ramp. Ondanks zijn belofte om de Russische economie een gevarieerd karakter te geven, is en blijft Rusland een petro-staat die afhankelijk is van de zwalkende olieprijs op de wereldmarkt. Door het perspectief van de mondiale oliewinning met de huidige overproductie (alleen al 40 wachtende schepen voor Rotterdam), lijkt enig herstel van de Russische economie op korte termijn buiten het bereik van de huidige bewoners van het Kremlin. Rusland stuift door de negatieve effecten van die onvoorspelbare oliemarkt en het wegblijven van buitenlandse investeerders, een zesde periode van economische neergang binnen. Opvallend, maar niet verrassend, dat die ontwikkelingen blijkbaar niet het militaire vermogen lijken aan te tasten, maar wel de beurs van de burger in de straat overbodig maken. Het spaarpotje waaruit Rusland pensioenen en sociale voorzieningen moet betalen, is – zoals in eerdere artikelen werd voorspeld – vrijwel leeg[1] en niemand heeft een idee hoe die pot weer gespekt kan worden.
Zoals in de inleiding is gesteld, schetst Putin als insider een ander beeld van de huidige economische situatie en het korte termijn perspectief. In de trant van de Cruijffiaanse uitspraak “ieder nadeel hep ze voordeel” benadrukte Putin tijdens een vraaggesprek met het Duitse Bild, dat het Westerse sanctiebeleid positieve impulsen geeft aan de Russische economie. Die wordt volgens hem daar zelfs sterker van. Rusland – zo beweert de grote roerganger – wordt door het sanctiebeleid gedwongen producten die vóór de sancties geïmporteerd werden, zelf te produceren. Hij benadrukte dat daardoor de Russische economie in 2016 een groei van 0,6 % en in 2017 zelfs een groei van 3% zou hebben. Het deerde hem blijkbaar niet dat zijn uitspraken niet worden gedekt door de officiële cijfers van de Russische Centrale Bank, die nog steeds een stevige krimp aantonen en voorspellen. Voor de buitenwereld is het inmiddels duidelijk geworden dat Putin’ s gesimplificeerde ideeën over de economie en zijn politieke misrekeningen, Rusland enorme financiële schade hebben gebracht. Daardoor is de met veel moeite in de periode 2000-2014 verworven welvaart voor de Russische samenleving vrijwel verdampt en de terugkeer van een deel daarvan is nog slechts een mooie wensdroom.
Na bijna vijftien jaar van gestage economische groei en groeiende welvaart, is de economische malaise bij de gewone Rus hard aangekomen. De koopkracht van een doorsnee Russisch gezin daalde in 2015 met 9%. Op spaargeld – als dat er was – moest worden ingeteerd. Ruim een kwart van de huishoudens heeft of een huurachterstand of kan de rekeningen voor gas, water en stroom niet op tijd of helemaal niet meer betalen. Daar blijft het niet bij. Het Kremlin is weliswaar gaan bezuinigen op gezondheidszorg (7,8 procent), onderwijs (8,4 procent), huisvesting en infrastructuur (39 procent !), maar heeft het verlies van 300.000 arbeidsplaatsen in het bedrijfsleven gecompenseerd met een groei van 1,1 miljoen banen in de overheidssector. Massale ontslagen zullen dus niet vallen en dat gaat helaas wel ten koste van de kwaliteit van dienstverlening van de overheid, doelmatigheid en doeltreffendheid van de bestaande industriële capaciteit.
Er zijn landen die slechtere economische perioden hebben doorgemaakt en die zijn er door een vooruitziend management en een veerkrachtige bevolking weer bovenop gekomen. Zo lang een einzelgänger als Putin – gedreven door ‘historische’ geopolitieke grootheidswaan met een verwrongen beeld van de economische realiteit in Rusland – aan de macht is, zal dat niet gebeuren.
Het politieke draagvlak bij de doorsnee Russische burger
De Russische bevolking is door diverse oorzaken aan krimp onderhevig. Enerzijds veroorzaakt de afkalving van de gezondheidszorg een negatieve demografische verschuiving. Medicijnen om bijvoorbeeld de griep te bestrijden en HIV-patiënten een langer leven te garanderen, zijn door de sancties niet meer beschikbaar. 
Het gevolg is dat door het ontbreken van de gewenste medicatie de recente griepuitbraak geresulteerd heeft in een ongewoon hoog sterftecijfer en ongeveer één miljoen HIV- patiënten[2] moeten vrezen dat hun levensduur ernstig verkort kan worden. Anderzijds, omdat vooral de Russische elite meer heil ziet in emigratie dan een langer verblijf in het moederland[3]. Ook door demografische oorzaken krimpt de gewillige achterban van Putin.
Op het eerste gezicht lijkt de bevolking de economische teloorgang van het land en de consequenties voor het levensonderhoud zonder al te veel morren geaccepteerd te hebben, althans voorlopig. Russen zetten de tering naar de nering en trachten zich aan te passen aan een lagere levensstandaard en oplopende schaarsheid aan eerste lijns producten. Winkels verkopen minder kleding en schoenen. De omzet van restaurants en cafés in Moskou daalde het laatste half jaar met gemiddeld 20 procent. Taxibedrijven, kapsalons en nagelstudio’s vechten elkaar de tent uit. De verkoop van nieuwe auto’s daalde met 34 procent. Toch lijkt het of het besef dat de economische malaise niet helemaal aan de boze westerse wereld te wijten is, bij delen van de Russische bevolking begint door te dringen. In Tv-uitzendingen worden de gebruikelijke Westerse zondebokken niet meer zo vaak beschuldigd van de economische neergang en de eerste bescheiden protesten zijn zichtbaar op TV en in de straten van grote Russische steden.
In december 2015 gingen ontevreden truckers de straat op om te demonstreren tegen de invoering van een nieuwe belastingmaatregel die veel kleine zelfstandige bedrijfjes aan de rand van de afgrond zou brengen.[4] Onlangs gingen in de meeste grote steden, zoals Moskou en Sint Petersburg, tienduizenden Russen de straat op om de moord op Boris Nemtsov te herdenken. De teksten op veel spandoeken waren echter gericht tegen de economische teloorgang van Rusland en het verlies van de beperkte welvaart in de afgelopen jaren. Uit die teksten en de begeleidende spreekkoren kwam duidelijk tot uiting dat er een grote kloof gaapt tussen de verwachtingen van (een deel van) de bevolking en de beslissingen in het Kremlin.
Het is echter twijfelachtig of die protesten enig effect zullen sorteren. Immers, het gros van de bevolking is – gelet op hun ervaringen in de Sovjettijd en tijdens het zgn. democratiseringsproces na de implosie van Sovjet Unie en Warschau Pakt, inmiddels er van overtuigd geraakt dat protesteren en demonstreren geen enkel effect heeft op beslissingen die in het Kremlin genomen worden. De meeste Russen vertonen de gebruikelijke instelling van de inwoners van een land met een totalitair regime. Die beschouwen verzet tegen het regeringsbeleid als heiligschennis en dompelen zich in een poel van besluiteloosheid, gebrek aan initiatief en een grote mate van lethargie. Een treffende bevestiging van die vaststelling is de reactie op de “anti-adoptie wetgeving”. Rusland kon een groot aantal weeskinderen onderbrengen bij families in het Westen, wat een verlichting van het budget van het betreffende ministerie zou betekenen. Door gemanipuleerde berichtgeving over de verschrikkelijke behandeling van Russische adoptiekinderen in het Westen, werd die kans op een betere toekomst duizenden weeskinderen ontnomen. Het bleef desondanks stil tussen Moskou en Vladivostok.
Dus blijft alles bij het oude. Tot tevredenheid van de Kremlinkliek. De Rus in de straat zal een stapsgewijze erosie van de kwaliteit van zijn dagelijkse bestaan blijven accepteren. Het lijkt veel op de kikker en de pan water; ook in Westerse landen. Wanneer een kikker in een pan kokend water wordt gegooid, zal hij er alles aan doen om het vege lijf te redden.
Uiteindelijk zal hij toch dood gaan. Wanneer echter het water langzaam wordt verhit, laat hij zich dood koken. In het eerste geval komt de dood snel, in het tweede geval heeft de kikker niet het idee dat hij doodgaat. Zo vergaat het nu ook de Russische burger.
De meeste Russen hebben zich kennelijk neergelegd bij het feit dat ze geregeerd worden door kleptocratische[5] uitbuiters die zich meester hebben gemaakt van de nationale rijkdom.[6] Die politieke elite beseft inmiddels dat recente inspanningen om Europese samenlevingen aan Russische zijde te verzamelen, niet geslaagd is en Moskou niet veel verder is gekomen dan een betere relatie met Hongarije. Niet direct een van Europa’s meest vooraanstaande landen. Ook de steun aan en van andere bondgenoten als het Front National van Marine Le Pen, de partij van Silvio Berlusconi en de journalist Giulietto Chiesa,[7] heeft niet de gewenste politieke invloed in Frankrijk en Italië gebracht. En ook de militaire samenwerking tegen IS, is met wantrouwen omgeven. Desondanks hebben die tegenslagen nog niet geleid tot een smallere beurs en zijn de rijke oligarchen in Moskou nog niet de barricaden op gegaan. Het lijkt wel een filmtitel “Im Osten nichts Neues”
Militair
In een interview met Pavel Felgenhauer,[8] een van Ruslands weinige onafhankelijke militaire analisten, over de stand van zaken binnen het militaire apparaat van Rusland, kwam hij met een opmerkelijke conclusie op de proppen. Volgens hem verkeert de Russische strijdmacht, ondanks een volume van omstreeks 1 miljoen man, in een deplorabele staat en zal niet bij machte zijn om in een confrontatie met het Westen langdurig stand te houden.[9] Volgens hem kan een militaire confrontatie met het Westen worden vergeleken met de Zulu-oorlog[10] waarin Britse troepen het moesten opnemen tegen de strijdmacht van Koning Cetshwayo.
Er gaapt volgens hem een groot gat tussen Putins pretenties en de effectieve slagkracht van de Russische strijdkrachten. Moskou heeft niet de technologische kennis en ervaring om doeltreffende geweldsinstrumenten en geweldsmiddelen langdurig op de been te brengen en te houden om bijvoorbeeld een open einde missie als Syrië tot een goed einde te brengen.
Prototype T-14 Armata MBT
Het gros van de bewapening is verouderd;[11] tanks (met uitzondering van de nog in de bewapening op te nemen T-14 “Armata” [12] of gemoderniseerde T-90 MBT)[13] zijn geen partij voor de contemporaine Amerikaanse, Duitse en Britse tankversies. Het gros van de Russische vastvleugelige luchtplatformen heeft geen all weather capaciteit; drones van de Russische grondcomponent zijn sterk verouderd (van Israël geleased) en niet aangesloten op driedimensionaal printers waarmee het operatiegebied nauwkeurig in beeld kan worden gebracht, en de kwaliteit van Russische verkenningssatellieten benadert in de verste verte niet die van de Amerikanen. Het optreden van Russische eenheden in de Donbass en de Krim bevestigt zijn observatie. De manier waarop Russische eenheden hun opdrachten in de Donbass hebben uitgevoerd, past in het operatieve raamwerk zoals de Sovjets die tijdens de Koude Oorlog in elkaar hebben getimmerd. De Special Forces die in de Krim werden ontplooid, waren weliswaar uitgerust met moderne wapens, maar die waren in het buitenland aangeschaft en kwamen niet uit Russische wapenfabrieken. Zelfs de zogenaamde hybride oorlogvoering die Putin in het oosten van Europa toepast, is volgens Felgenhauer een concept dat reeds door de Sovjet Unie op grote schaal werd toegepast.
In Oekraïne is de situatie voor Rusland volledig vastgelopen. Het lijkt er op dat Rusland geen enkele haalbare optie meer heeft. Wanneer Putin stopt met het bevoorraden en financieren van de separatisten, zal Oekraïne de Donbass met geweld terugnemen. In een vorig artikel is het scenario daarvoor geschetst. Rusland ziet niet alleen NAVO als een externe bedreiging. Ook de ontwikkelingen in Oezbekistan worden nadrukkelijk gevolgd. Wanneer de president van Oezbekistan, dictator Karimov, komt te overlijden (hij heeft kennelijk geen ‘erfgenamen’), is de kans groot dat in die regio een stammenstrijd ontbrandt, waarbij de “Islamitische beweging van Oezbekistan” (een dependance van IS) mogelijk als winnaar uit de bus komt. Het centrum van het kwaad zit in de Fergana vallei,[14] een voornamelijk door Soennitische moslims[15] bewoond gebied.
Vaststellingen
De Russische binnenlandse stabiliteit vertoont haarscheuren. Het is nog onduidelijk hoe de rijke Russische elite zal reageren als een (substantieel) deel van hun rijkdom door Putin’ s buitenlandse en binnenlandse avonturen uit het raam vliegt. De gewillige Russische samenleving gelooft nog steeds in de maakbare realiteit van Putin, zoals die door de staatsmedia in beeld wordt gebracht en op papier wordt beschreven. De vraag is waar het breekpunt van de bevolking ligt en gezien de relatieve rust, is dat nog niet geïdentificeerd.
De economie van Rusland is een bodemloze put geworden. Door de wankele petrochemische basis is een verbetering niet in zicht. In voorgaande artikelen is de verloedering van Ruslands financiële basis uitgebreid aan de orde geweest en is onderstreept dat vooral door het deels mislukken van het BRICS[16] avontuur, een economische reddingspoging – mede door de minder goede economische vooruitzichten van andere internationale deelnemers – in het water is gevallen. Nieuwe opties zijn er vermoedelijk niet meer.
Ondanks een massale financiële injectie lopen de meeste Russische eenheden t.o.v. het Westen en Chinezen achter in technische ontwikkelingen. De militaire operaties in Oekraïne en Syrië[17] waarbij nu in toenemende mate Russische landstrijdkrachten worden meegezogen, kosten het Ministerie van Defensie handen vol geld. Geld dat niet kan worden besteed aan substantiële verbeteringen om de strijdkrachten te moderniseren en daardoor worden de effectiviteit en duurzaamheid beperkt.
Lt-Kol b.d. Victor Remouchamps is militair analist.
Slotwoord
Beschouwd door een Westers prisma lijkt de stabiliteit in Rusland onder druk te staan. Wanneer eind van dit jaar de onvermijdelijke pijnlijke financiële maatregelen moeten worden genomen om het hoofd boven water te houden, zal blijken of Putin nog brede steun heeft onder oligarchen en bevolking. Wanneer die wegvalt is het niet ondenkbaar dat Putin het veld zal moeten ruimen. De vraag is dan wie zijn opvolger is en welke streken die in huis heeft om een val in het ravijn te vermijden.
____________________________