Kort na de toetreding van de Tsjechië, Hongarije en Polen tot de NAVO in maart 1999 startte de NAVO een bombardement van drie maanden tegen Servië, dat net als Rusland een Slavisch-orthodoxe staat is. Deze aanvallen op een broederland ontzetten gewone Russen, vooral omdat ze niet werden uitgevoerd ter verdediging van een NAVO-lid, maar om de moslimbevolking van Kosovo, toen een Servische provincie, te beschermen.
Afb: screenshot RT.com
De acties van de NAVO in het voormalige Joegoslavië – in Bosnië in 1995 en in Servië in 1999 – werden uitgevoerd met nobele doelstellingen: de slachting van onschuldigen stoppen. De uitbreiding van de NAVO naar de voormalige landen van het Warschaupact zorgde er echter allemaal voor dat de Russen het niet zo zouden beschouwen. Moskou wist dat zijn voormalige vazallen, door toe te treden tot de NAVO, zich nu gebonden hadden aan het ondersteunen van westerse beleidsmaatregelen die de Russische belangen in twijfel trokken. Hoe verder de NAVO zich oostwaarts zou uitbreiden, des te dreigender zou het worden.
Dat leek vooral duidelijk te worden toen de NAVO-leden begonnen unilaterale acties tegen Rusland te ondernemen; acties die ze buiten de alliantie nooit zouden hebben ondernomen. In 2015 haalde Turkije bijvoorbeeld een Russische straaljager neer die vanuit Syrië, waar het tegenstanders van het regime van president Assad bombardeerde, het Turkse luchtruim was binnengevlogen. “Turks luchtruim is NAVO-luchtruim”, zei het Turkse ministerie van Buitenlandse Zaken na de aanval nadrukkelijk tegen Rusland. Rusland merkte het op. “Turkije heeft zichzelf niet als actor opgezet, maar de NAVO als geheel,” zei premier Dimitri Medvedev in een interview met Time Magazine. “Dit is buitengewoon onverantwoordelijk”.
Door te proberen de Russen te verzekeren dat de NAVO geen bedreiging was, had de regering-Clinton het als vanzelfsprekend beschouwd dat legitieme Russische belangen, in het tijdperk na glasnost en perestrojka, niet zouden botsen met NAVO-belangen. Deze opvatting veronderstelde echter dat de Koude Oorlog werd aangedreven door ideologie, en niet door geografie. Halford Mackinder, de vader van de geopolitiek, zou hard hebben moeten lachen om die opvatting. Mackinder, die stierf in 1947, het jaar waarin de zowel de Truman-doctrine als het Marshall-plan werden gelanceerd, trok de aandacht van beleidsmakers naar de strategische centraliteit van het enorme Euraziatische ‘Heartland’, dat werd gedomineerd door Rusland. “Wie Oost-Europa regeert, beveelt het Heartland; wie heerst over het Heartland beveelt het Wereldeiland; wie heerst over het Wereldeiland, beveelt de Wereld “, schreef hij in 1919. Het waren de ideeën van Mackinder, en niet van Marx, die wellicht het beste de Koude Oorlog verklaren.
Ruslands angst voor invasies heeft destijds zijn buitenlandse politiek bepaald en blijft dat doen. “Aan het Kremlins neurotische beeld van wereldaangelegenheden ligt een traditioneel en instinctief Russisch gevoel van onveiligheid ten grondslag”, schreef Kennan in 1946. Uitgestrekt, dun bevolkt en met enorme vervoersuitdagingen had Rusland een natuurlijke neiging tot breuk. Rusland is een land dat nog nooit een vriendelijke buurman heeft gekend. Het bepalende kenmerk was de onverdedigbaarheid ervan. De westelijke grenzen werden niet beschermd door bergketens of watermassa’s. Eeuwenlang leed het land onder invasies, van Mongolen tot nazi-Duitsland. Dat landschap en die geschiedenis stimuleerden de opkomst van een sterk gecentraliseerd en autocratisch leiderschap, geobsedeerd door interne en externe veiligheid. Communisten waren slechts één variëteit van dergelijk leiderschap geweest, eigen aan het tijdperk waarin het ontstond.
De westelijke grenzen van het land zijn altijd bijzonder kwetsbaar geweest. De Europese landmassa ten westen van de Russische grenzen vormt een groot schiereiland, omringd door de Oostzee en de Noordzee in het noorden, de Atlantische Oceaan in het westen en de Zwarte Zee in het zuiden. Rusland heeft daarentegen slechts weinig maritieme mogelijkheden. De Noordelijke IJszee bevindt zich op grote afstand van zijn bevolkingscentra. De weinige havens van het land zijn in de winter grotendeels onbruikbaar. De Turkse doorgang naar de Middellandse Zee in het zuiden kan eenvoudig worden geblokkeerd. Tijdens de Koude Oorlog belemmerden ook de Noorse, Britse en IJslandse vliegbases de Russische toegang tot de zee.
Maar dergelijke problemen bleven niet beperkt tot de 20e eeuw. In de tweede helft van de 19e eeuw was Rusland bekneld geraakt door Frankrijk en Groot-Brittannië – in de Balkan, het Midden-Oosten, India en China. De defensieve opties waren beperkt en de militaire doctrine is daarom immer offensief geweest. Het heeft geprobeerd zijn buren te overheersen als een manier om te voorkomen dat de grensgebieden door andere mogendheden tegen Rusland worden gebruikt. Terwijl het Westen Ruslands angst voor een invasie als ongegrond beschouwt, heeft de geschiedenis de Russische leiders laten zien dat buitenlandse intenties misleidend zijn. Elke leeftijd brengt een nieuwe existentiële bedreiging met zich mee; er zou altijd nog een andere Napoleon of Hitler zijn.
Na de Tweede Wereldoorlog was de dreiging, vanuit het perspectief van het Kremlin, een kapitalistische omsingeling onder leiding van Washington en zijn West-Duitse marionet. De annexatie van Oekraïne en Wit-Rusland (1922) en de Baltische staten (1940) in de Sovjet-Unie, en de vorming van bufferstaten in Oost-Europa, versterkte de Russische veiligheid ten koste van de Westerse. In 1949 creëerde het opsplitsen van de controle over Duitsland een stabiel evenwicht dat vier decennia heeft overleefd. Toen Moskou in 1989 eenmaal de macht over Berlijn verloor, stortte de verdedigingsgrens van Rusland in en dwong het zich terug te trekken achter grenzen die verder naar het oosten lagen dan ze sinds de 18e eeuw waren geweest.
In zijn toespraak in 2005 beschreef de Russische president Vladimir Poetin, de voormalige KGB-officier die in de jaren 80 aan de frontlinie had gestaan van de geheime inspanningen van Moskou tegen de NAVO, de ineenstorting van de Sovjet-Unie als de “grootste geopolitieke catastrofe” van de 20e eeuw. Veel van zijn lange ambtstermijn als president is gewijd aan het herstellen van elementen van de economische ruimte en veiligheidsgrens van de Sovjet-Unie in het licht van de uitbreiding van de NAVO en de Europese Unie – en voorkomen dat de samenstellende delen van het voormalige Sovjet-imperium de belangen van het hedendaagse Rusland ondermijnen.
Hoewel militaire conflicten in Moldavië, Georgië en Oekraïne zijn toegeschreven aan agressieve pogingen van het Kremlin om elementen van het Sovjet-imperium te herstellen, is het opmerkelijk dat Rusland geen van de afgescheiden regio’s heeft geannexeerd – met uitzondering van de Krim, waar de Russische Zwarte Zeevloot haar thuisbasis heeft. De reden is niet alleen de ontkenning, maar ook het feit dat annexatie van pro-Russische gebieden de pro-westerse krachten in de resterende delen van elk land zou hebben versterkt. De annexatie zou de primaire doelstelling van Rusland ondermijnen, namelijk de landen buiten het bereik houden van westerse instellingen die de Russische belangen zouden kunnen bedreigen. De aanwezigheid van bevroren conflicten in de drie landen blokkeert hen effectief om lid te worden van de NAVO. De alliantie heeft aspiranten met onopgeloste grensconflicten, interne territoriale conflicten en onvoldoende militaire capaciteit om te voorzien in een geloofwaardige nationale verdediging altijd afgewezen.
In de gevallen van Georgië en Oekraïne viel de timing van de Russische interventies samen met het bereiken door die landen van concrete stappen op het pad naar het NAVO-lidmaatschap. De gecombineerde separatistische gebieden, onder effectieve Russische controle, vormen nu een waardevolle beschermende boog langs de westelijke en zuidwestelijke grens van Rusland. Net zoals Stalin de bufferzone van de Sovjet-Unie versterkte met de lidstaten van het Warschaupact in antwoord op het Marshall-plan, waarvan hij verwachtte dat Washington die met militaire middelen zou aanvullen, heeft Poetin de bufferzone van Rusland versterkt als antwoord op de uitbreiding van de NAVO.
Westerse leiders hoeven geen sympathie voor Rusland te hebben, maar als ze effectief buitenlands beleid willen voeren, moeten ze Ruslands gedachtengang wel begrijpen. Het communisme is misschien uit Europa verdwenen, maar de geografie van de regio is niet veranderd. Rusland is, zoals het altijd al geweest is, te groot en krachtig om te verankeren in westerse instituten zonder fundamenteel te veranderen en te kwetsbaar voor westerse aantasting om stilzwijgend in te stemmen. Het Marshall-plan, dat de Koude Oorlog heeft gefundeerd, wordt herinnerd als een van de grote successen van het buitenlands beleid van de VS, niet alleen omdat het visionair was, maar ook omdat het werkte. Het werkte omdat de VS de realiteit van een Sovjet-invloedssfeer accepteerde, waarin deze niet kon doordringen zonder geloofwaardigheid en publieke steun op te offeren. Grote daden van staatsmanschap zijn niet minder dan idealisme gebaseerd op realisme. Het is een les die Amerika opnieuw moet leren. Het Marshall-plan erkende de reikwijdte van de Amerikaanse invloed in Europa. Om succesvol te zijn, moet de diplomatie met Moskou dat heden ook.
Dit artikel is een door ondergetekende bewerkte samenvatting van het boek ‘The Marshall Plan: Dawn of the Cold War’ door Benn Steil, gepubliceerd op 13 februari jl.
Een bijzonder interessant en leerzaam werk voor een generatie die niet gehinderd wordt door al te veel historisch perspectief; hopelijk bereikt het dat jongere publiek ook.
Maar ‘des Pudels Kern’ van deze botsing der titanen was voor alles Stalin’s streven om de na-oorlogse trend te bestendigen, d.w.z. het roemloos einde van het Britse rijk en de opkomst van het communistische Rusland, dat naar wereldheerschappij streefde.
De in dit boek genoemde historische agressie, zowel van als tegen Rusland, gaf uiteraard een ‘knee-jerk-dimensie’ aan de Russische reactie op het Marshall-plan, dat primair het herstel van westelijk Europa beoogde, maar uiteraard ook een stootkussen tegen het totalitaire communisme beoogde op te werpen, een ideologie die streed met alle westerse perceptie van democratische normen en waarden.
De globale aspiratie’s naar hegemonie van dat nietsontziende communisme leidden tot de oprichting van de NATO, de EGKS en later de EEG enerzijds en anderzijds een meer en beter gedefiniëerde westerse identiteit, waarin de periode kort voor het aanbreken van de jaren ’50 bepalend was. Toen Stalin de confrontatie in Berlijn verloor werd vol ingezet op de psychologische ondermijning van die westerse identiteit via desinformatie campagne’s en brainwashing in de koude oorlog en de daarbij behorende vergiftiging van de hoofden der, daarvoor vatbare, zwakke elementen in het westen, een proces dat tot op heden helaas zeer succesvol is.
Succesvoller dan het communisme zelf dat na de Perestroika werd opgedoekt in Rusland en het Warschau pact, maar als een veenbrand ondergronds verder woedt.
De communistische drang naar wereldheerschappij heeft daarbij een ‘groeizaam’ klimaat gecreëerd voor een ‘would-be-czar’ als Putin, de megalomane, stalinistische gangster met ambitie’s en reflexen die dateren van voor 1917.
Zijn ‘modus operandi’ wordt in negatieve zin bepaald door onze reactie daarop, of liever ons gebrek aan reactie, want het globale politieke vacuüm dat de crypto-communist Obama achterliet is gretig opgevuld door alle straathonden uit de buurt, waarvan Putin en Xi Jinping – niet toevallig – communisten zijn. Het is daarom goed dat de grootste hond in de straat, de enige met het moreel juiste kompas – terug is in Washington.
Beste Ronald, ik geloof niet zo in dat communismegebeuren in de zin van ideologie. Los van het gegeven dat Poetin groot geworden is bij de KGB in de tijd van de in naam communistische Sovjet-Unie (en de Volksrepubliek China in naam ook communistisch is, maar inmiddels de werkplaats van de kapitalistsiche wereld is) zie ik die ideologie alleen maar als een bruikbaar middel om de bevolking van die twee bijzonder uitgestrekte landen afdoende onder de knoet te kunnen houden. Hetzelfde wordt in het Midden-Oosten gedaan onder de noemer islam en in Europa tot in ieder geval ver in de moderne tijd door met name het katholicisme. Er is dus niets nieuws onder de zon.
De strekking van de twee artikelen is dat Rusland op basis van ervaringen uit het verleden graag een veiligheidsgordel om zich heen heeft en met een oprukkende NAVO en EU die nu allebei aan de achterdeur van Rusland staan te kloppen via de Baltische staten en Oekraïne, is die gordel in Russische ogen blijkbaar niet afdoende. Als Poetin erop uit is om daar verbetering in aan te brengen, dan klinkt dat in mijn optiek logisch. Dat maakt hem nog geen ‘megalomane stalinistische gangster’; de man is president van het grootste land ter wereld, waar na 74 jaar Russische Revolutie en 69 jaar Sovjet-Unie nog genoeg rommel op te ruimen valt. Als de Baltische staten, sinds 2004 allen NAVO- en EU-leden, ineens bang zijn voor Rusland na de (al of niet terechte) annexatie van de Krim, is het dan wel zo diplomatiek om daar grootschalige NAVO-manoeuvres te gaan houden? Wie is nu wie aan het provoceren, en met welk doel?
“Mijnheer, ik geloof dat u bezig bent het Britse Empire om zeep te helpen”, zei Churchill op de Conferentie van Jalta in februari 1945 – tegen Roosevelt, niet tegen Stalin. Het Warschaupact ontstond pas na de oprichting van de NAVO en als tegenhanger van het Marshall-plan werd de Comecon opgericht, die later verwerd tot de tegenhanger van de EEG en die uiteindelijk in juni 1991 weer werd opgeheven. Je zou dus tot de conclusie kunnen komen dat de Sovjets en het Oostblok doorgaans met eigen antwoorden kwamen op westerse (Amerikaanse) maatregelen. Het valt overigens moeilijk te ontkennen dat de Sovjets gedurende de Koude Oorlog wel degelijk werkten aan hun invloedssfeer op andere continenten, al denk ik zelf dat het communisme daarvoor hoofdzakelijk als excuus werd gebruikt. Ik geloof niet dat het voor niets was dat de marxistische theoreticus Leon Trotski al in een zeer vroeg stadium door Stalin buitenspel werd gezet.
Om de ‘crypto-communist’ Obama er nog eens bij te halen, gaat in mijn optiek wel erg ver. Toen Trump president was geworden, draaide Amerika ineens als een dolle. Dat gaat echt niet van de ene dag op de andere. Het kost tijd om beleid effectief te zien worden, dus mag men er gerust vanuit gaan dat maatregelen die onder Obama tot stand zijn gekomen, hieraan wel degelijk hebben bijgedragen en dat het krediet niet alleen door Trump is opgebouwd. De man is net een jaar president en wat de uiteindelijke effecten van zijn beleid zullen zijn, zullen we moeten afwachten.