De enorme buffer die Stalin in 1945 met het door de Sovjets bezette Oost-Europa had gecreëerd, zou nu zijn land moeten beschermen tegen toekomstige Napoleons en Hitlers. Hij was alleen bepaald niet in zijn nopjes met de grens onder de basis van de Kaukasus, het gebied waar de Sovjetrepublieken Georgië, Armenië en Azerbeidzjan de vijandige machten van Turkije en Iran ontmoetten.
Afb: screenshot RT.com
In de loop van het anderhalf jaar daarna zouden de relaties tussen de VS en de Sovjet-Unie bekoelen, terwijl Stalin Ankara en Teheran onder druk zou zetten voor territoriale concessies, en de Amerikaanse president Truman teruggedrongen werd door een Sovjet-marinevloot naar de Middellandse Zee te sturen. In februari 1947 werd het het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken duidelijk dat het de Griekse regering niet langer kon verdedigen in zijn burgeroorlog met door Joegoslavië gesteunde communistische rebellen, waardoor Truman economische en militaire steun van de VS aan Athene en Ankara toezegde. Stalin, wiens land het moeilijk had om te herstellen van de verwoesting door de nazi’s, viel terug op de verdediging. Zijn doel zou nu zijn om de nieuwe veiligheidszone in Oost-Europa te behouden en te voorkomen dat de Verenigde Staten de Russische vijand onder controle zou houden: Duitsland.
In maart 1947 startte de nieuwe Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, George C. Marshall, zes weken slepende onderhandelingen in Moskou met zijn Sovjet-tegenhanger, Vjatsjeslav Molotov, over de toekomst van het bezette Duitsland. Omdat geen van beide partijen bereid was de mogelijkheid te aanvaarden dat een dergelijk gevaarlijk, strategisch gelegen land een bondgenoot van de ander werd, eindigden de gesprekken in een patstelling. Marshall verliet Moskou, ervan overtuigd dat de samenwerking met de Sovjets voorbij was. Duitsland en een groot deel van West-Europa kampten met een economische en sociale ineenstorting. De tijd was gekomen, besloot Marshall, voor een eenzijdige actie van de VS om de democratische, kapitalistische regeringen in die delen van Europa, die zich buiten de Sovjetcontrole bevonden, veilig te stellen. In een rede aan de universiteit van Harvard op 5 juni 1947 presenteerde hij de hoofdlijnen van wat een omvangrijke vierjarige Amerikaanse steunregeling zou worden om de Europese wederopbouw en integratie te ondersteunen: het Marshall-plan.
Stalin veroordeelde het plan als een Amerikaanse streek om de politieke en militaire overheersing van Europa te kopen. Hij vreesde de controle te verliezen, niet alleen van Duitsland, maar ook van Oost-Europa. Voorafgaand aan de lancering van het Marshall-plan was Stalin nooit bijzonder dogmatisch geweest over de vormen van socialisme die werden nagestreefd door landen binnen de Sovjet-invloedssfeer. Bulgarije, Tsjechoslowakije, Hongarije, Polen en Roemenië mochten allemaal coalitieregeringen vormen. Stalins voorwaarde was alleen maar trouw aan Moskou met betrekking tot het buitenlands beleid. Dat zou snel veranderen. Tegen het einde van 1948 had Stalin de resterende niet-communistische elementen in de regeringen van Oost-Europa volledig geneutraliseerd.
Op 4 april 1949, een jaar en een dag na ondertekening van de Marshall-hulpwetgeving, ondertekende Truman de oprichtingsovereenkomst van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). De daaropvolgende maand accepteerden de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Frankrijk de grondwet voor een nieuwe West-Duitse staat. De Sovjets reageerden door in oktober hun eigen Oost-Duitse staat, de DDR, te creëren. Vier decennia later, op 9 november 1989, verzamelden uitzinnige Oost-Duitse menigten zich op de Berlijnse muur en riepen “Tor auf!”. Toen een bezorgde en verwarde grenswacht gehoor gaf, begonnen tienduizenden Oost-Duitsers het Westen in te stromen. Zes weken later, in Dresden, begroette een menigte de West-Duitse kanselier Helmut Kohl en riep: “Einheit! Einheit! Einheit!”. In de buurt had een nerveuze, maar vastberaden 37-jarige KGB-officier wekenlang documenten verbrand ter voorbereiding op mogelijke aanvallen op zijn station door woedende menigten. De enorme hoeveelheid as bleek fataal voor de oven van het gebouw. Jaren later interviewden Russische journalisten de voormalige officier over zijn werk in Duitsland. “We waren geïnteresseerd in informatie over de belangrijkste tegenstander,” legde Vladimir Poetin uit. Die tegenstander, de NAVO, zou de komende jaren de Russische leiders blijven obsederen.
Begin 1990 legde Sovjetleider Michail Gorbatsjov zich neer bij de Duitse eenwording. Wat hij nog steeds eiste, was dat een herenigd Duitsland geen deel zou uitmaken van de Atlantische alliantie. Het doorlopende Duitse lidmaatschap van de NAVO, moest “absoluut uitgesloten” zijn. Gorbatsjov en zijn Russische opvolgers hebben beweerd dat ze misleid zijn over de vraag of het verbond zich zou mogen uitbreiden naar het oosten. De NAVO, zei de Sovjetleider, was “een organisatie die vanaf het begin was ontworpen om vijandig tegenover de Sovjet-Unie te staan. Elke uitbreiding van de zone van de NAVO zou daarom onaanvaardbaar zijn”. Maar toen Duitsland in oktober herenigde, was hij machteloos om het oostelijke deel ervan te weerhouden het Warschaupact te verlaten en zich bij de NAVO aan te sluiten.
Met de ondergang van Gorbatsjov en de Sovjet-Unie in 1991 bleef de nieuwe Russische president Boris Jeltsin de kwestie met zijn Amerikaanse tegenpartij voortzetten. De Verenigde Staten, vertelde hij toenmalige president Bill Clinton, zaaiden de zaden van wantrouwen door het NAVO-lidmaatschap aan voormalige staten van het Warschaupact voor te houden. Als een Russische leider instemt met de grenzen van de uitbreiding van de NAVO richting die van Rusland zou dit een verraad aan het Russische volk betekenen, zo zei hij tegen Clinton in 1995 in het Kremlin. Minister van Defensie Pavel Gratsjev waarschuwde de Poolse leiders dat zijn landgenoten de alliantie als een “monster tegen Rusland” zagen. Het hoofd van de buitenlandse inlichtingendienst Jevgeni Primakov, die later minister van Buitenlandse Zaken en eerste minister zou worden, voerde aan dat uitbreiding van de NAVO een robuustere Russische verdedigingshouding noodzakelijk zou maken. “Dit is niet alleen een psychologische kwestie voor ons, het is een veiligheidsvraag”, zei hij in 1996 tegen de Amerikaanse diplomaat Strobe Talbott. De Moskouse Raad voor Buitenlands- en Defensiebeleid waarschuwde tegen de uitbreiding van de NAVO met de Baltische staten en Oekraïne als een zone van intense strategische rivaliteit.
Het verzet van Rusland had Clinton twee opties nagelaten. Hij kon het negeren en erop staan de NAVO op een robuuste manier uit te breiden, vanuit de logica dat “Rusland altijd Rusland zal zijn” en zijn buren zou lastig vallen en domineren als het niet werd ingeperkt door militaire dreiging. Dit was destijds het Republikeinse standpunt. De andere was een Russische belofte om de soevereiniteit van zijn buren te respecteren. Dit was het standpunt van de voormalige ambassadeur in de Sovjet-Unie George Kennan. Maar Clinton, zijnde Clinton, koos voor een derde optie, die de NAVO goedkoop moest uitbreiden – in de logica dat de alliantie geen echte vijand meer te verduren had. In 1996 betoogde Ronald Asmus, die kort daarna een invloedrijke ambtenaar bij Clinton zou worden, dat de uitbreidingskosten voor de NAVO bescheiden zouden zijn met als uitgangspunt dat de NAVO de confrontatie met Rusland zou vermijden en zich daarom niet op een nieuwe Russische dreiging voorbereidde.