Slavenhandel

De onderschatting van het fenomeen slavernij in de Arabische wereld heeft, in tegenstelling tot de slavenhandel door Europeanen, ertoe geleid dat er weinig onderzoek naar gedaan is. Historische werken over het Midden-Oosten zijn over het algemeen toch al buitengewoon karig met informatie over de Arabische slavernij en handel in slaven. Onderzoeken ligt voor de meeste Arabieren nu eenmaal niet echt voor de hand.

Slaven in de vroege Arabische wereld. Afb: wikimedia.

Pogingen om dit toch zeer omvangrijke verschijnsel in kaart te brengen worden pas sinds kort ondernomen en wel in het westen. Deze decennialange wetenschappelijke koudwatervrees valt niet alleen te verklaren uit ‘politieke correctheid’ of misschien ook de  angst voor negatieve reacties van westerse nazaten van slaven of Arabische migranten. De eenzijdige aandacht voor de trans-Atlantische slavenhandel is vooral het resultaat van een westerse geschiedschrijving, die doorspekt is geraakt van angst omtrent lange tenen. Zo is de trans-Atlantische slavenhandel, dus de gruwelen op dat terrein die ‘Witmans & Co’ begingen, los komen te staan van zijn context en de ontstaansgrond ervoor, namelijk de Arabische, mediterrane en inheems-Afrikaanse slavenhandel.

In 2004 publiceerde de Franse historicus Olivier Pétré-Grenouilleau zijn beroemde werk Les traites négrières (‘De slavenhandel’). Daarin besteedde hij niet alleen aandacht aan de Europese, maar ook aan de Afrikaanse inheemse en de Arabische slavenhandel. Bovendien stelde hij dat de laatste twee omvangrijker waren dan hun trans-Atlantische tegenhanger. Het kwam hem op woedende reacties van nazaten van zwarte slaven te staan. Twee jaar later toonden weer andere Franse burgers, namelijk de migranten uit Noord-Afrika en hun nazaten, zich geschokt door een historische studie. Ditmaal betrof het de Franse vertaling van een werk van Robert C. Davis. Deze Amerikaanse historicus nam in zijn boek Christian Slaves, Muslim Masters de Noord-Afrikaanse handel in christenslaven onder de loep. Daarbij maakte hij gebruik van de onderzoeksmodellen die gewoonlijk slechts op de trans-Atlantische slavenhandel worden losgelaten. Davis bestreed in zijn studie niet alleen de gangbare opvatting dat Europese slaven in Noord-Afrika in de regel relatief goed werden behandeld, hij kwam ook met indrukwekkende totaalcijfers.

Zo schat hij het aantal Europese christenen dat tussen 1530 en 1780 in slavernij werd gevoerd naar de formeel Ottomaanse ‘kaperrepublieken’ Algiers, Tunis en Tripoli op “bijna zeker een miljoen en zeer waarschijnlijk één en een kwart miljoen”. In die berekening zijn de christenslaven in het onafhankelijke Marokko – met de kaperssteden Tetouan en Salé – en Egypte niet meegerekend. Een van de meest opmerkelijke conclusies van Davis was dat waar de documenten van religieuze ordes met aanvullend bronnenmateriaal vergeleken konden worden, die bronnen elkaar niet of nauwelijks tegenspraken. Zo stelde hij het beeld bij dat deze ordes slechts fantasiedocumenten produceerden.

Het is schokkend om te constateren dat in het boek ‘Christenslaven’ van de historici Laura van den Broek en Maaike Jacobs uit 2006 de berekeningen van Davis niet worden aangevochten, maar eenvoudigweg verkeerd worden weergegeven. Blijkbaar zijn de conclusies van Davis moeilijk te accepteren. De auteurs schrijven: ‘Volgens een berekening van Davis hebben naar schatting een miljoen Europeanen tussen de zestiende en negentiende eeuw enige tijd in slavernij doorgebracht.’ Hier vallen meerdere manipulaties op. Ten eerste vermelden de onderzoekers alleen Davis’ ondergrens van 1 miljoen. Bovendien wordt nagelaten erop te wijzen dat Davis’ berekening alleen betrekking heeft op Algiers, Tunis en Tripoli, en niet op Marokko – en zeker niet op de rest van de islamitische wereld.

Het aantal Europeanen dat ‘enige tijd’ in islamitische slavernij ‘doorbracht’ in de drie genoemde eeuwen – in plaats van de door Davis gehanteerde 250 jaar – moet in werkelijkheid een veelvoud van die 1 miljoen zijn geweest. Een niet-gering aantal Europese christenslaven werd immers via de Ottomaanse hartlanden uit Rusland en de Balkan gevoerd, en viel daarom buiten Davis’ studie. Zo zou het Ottomaanse Rijk, volgens de gerenommeerde Turkse historicus Halil Inalcik, tussen 1450 en 1700 zo’n 2,5 miljoen Poolse, Russische en Oekraïense slaven via de Krim hebben geïmporteerd.

(Bovenstaande is een samenvatting van een artikel in het Historisch Nieuwsblad)

Gelukkig is de slavernij door de westerse wereld al aan het einde van de 19^e eeuw afgezworen en verboden geworden. Dat is niet in alle landen zo. Op het Arabische schiereiland, in Azië en ook in (Noord) Afrika worden nog miljoenen slaven ingezet, zoals het artikel ‘Er zijn 45,8 miljoen moderne slaven’, in de NRC van 8 juni 2016 ons laat weten. In haar boek “White Innocence”, betoogde de Amsterdamse hoogleraar Gloria Wekker nog dat Nederlanders ‘erfelijk belaste witte racisten’ zijn, die leven in een staat van ontkenning. Dit zou bijvoorbeeld blijken uit het feit dat je die Nederlanders niet eens fatsoenlijk “racist” kan noemen, zonder dat ze in de verdediging schieten (‘White Innocence, p.18). Zou ze de rest van de wereld ook nog eens onderzoeken?

Zo waren in de Arabische wereld al veel vroeger slavenplantages, weet de Zuid-Afrikaanse historicus Ronald Segal. Maar een heroïsche slavenopstand in de negende eeuw in het zuiden van het huidige Irak maakte daar een eind aan. De slaven hadden bijna Bagdad ingenomen en nadien werd het risico te groot geacht om grote aantallen Afrikaanse slaven bij elkaar te werk te stellen. Met zijn pas verschenen boek ‘Islam’s Black Slaves’ wil hij uit de vergetelheid halen dat er waarschijnlijk evenveel slaven zijn verhandeld in Oost- als West-Afrika (12 tot 14 miljoen), maar over een veel langere periode, twaalf eeuwen maar liefst.