Het is niet zomaar een woord, ‘integriteit’. Het geeft inhoud aan de manier waarop je met mensen omgaat en wat uitspraken waard zijn. Doen wat je zegt; je krijgt wat je ziet. Eerlijk, oprecht en niet omkoopbaar in morele en materiële zin. De inhoud van dit artikel geeft een indruk hoe Westerse politici daarmee omgaan.
Op 2 maart 2016 publiceerde Leon de Winter een interessante column in De Telegraaf. De kern van de column handelde over een schending van afspraken over een uitbreiding van de invloedssfeer. De inhoud van de column was gebaseerd op een grondige analyse die Der Spiegel in 2009 had gedaan over afspraken uit 1990 tussen vertegenwoordigers van het Westen en het instortende Sovjetrijk. De inzet was de mogelijke hereniging van Duitsland, het opnemen van het verenigd Duitsland als lidstaat en het effect voor de Sovjetunie.
Afb: wikimedia.
In het artikel stelt Dimitri Medvedev, in 2009 president van Rusland, dat niets van de dingen die ons verzekerd waren [is gebeurd], namelijk dat de NAVO niet naar het oosten zou uitbreiden en dat voortdurend met onze belangen rekening zou worden gehouden”. Uit zijn woorden blijkt dat de Einkreisungsangst, de omsingelingsparanoia, Russische politici nog steeds stevig in zijn greep heeft. Der Spiegel stelt na die grondige analyse vast dat Medvedev gelijk had. Het westen was toentertijd met Gorbatsjov overeengekomen dat de NAVO zich zou onthouden om zijn invloedssfeer naar het oosten uit te breiden in ruil voor de hereniging van Duitsland. Met andere woorden: geen van de voormalige Sovjet-satellietstaten in Midden-Europa zou worden benaderd noch door de NAVO, noch door de EU.
Voordat dieper ingegaan wordt op de betreffende afspraken, wie die afspraken hebben gemaakt en of en in hoeverre de omstandigheden waaronder die afspraken zijn gemaakt wel of niet aanleiding geven de rechtmatigheid aan te vechten, eerst een uitleg over de Russische omsingelingparanoia. Hoewel uit een vertaalde tekst uit de Pravda van 14 februari 1938 blijkt dat Stalin al voor de start van WO II heeft benadrukt wat hij onder de Drang nach Westen verstaat, concretiseert hij pas in 1944 hoe groot de bufferzone moet zijn om de veiligheid van het Russische hartland[1] te waarborgen. Hij trekt met een blauwe viltstift aanvankelijke een lijn ten westen van Silezië en verschuift die een paar maanden later 200 kilometer naar het westen en legt die op de huidige grens tussen Duitsland en Polen[2]. In feite vertaalde hij die geografische ruimte in strategische reactietijd om een Westerse bedreiging af te kunnen wenden. In lijn met die gedachte, is het vanzelfsprekend dat Stalin de NAVO (opgericht in 1949) als een agressieve organisatie beschouwde, die net als Napoleontische troepen in de 19de eeuw en Duitse Wehrmacht in de 20ste eeuw de intentie had het industriële en agrarische hart van Rusland in handen te krijgen en op die manier Rusland van de kaart te vegen.
Uit de inhoud van het boek “Die Streitkräfte der DDR und Polens in der Operationsplannung des Warschauer Paktes“[3], concludeert Torsten Diedrich dat de Sovjet Militaire Doctrine na WO II naast het leninisme[4] op drie Russische trauma’s rust. Het eerste trauma vloeit voort uit het aanvankelijke succes van de Blitzkrieg in 1941. Om zo’n herhaling te voorkomen gebruikte Rusland na WO II de herindeling van Europa om haar grondgebied door een cordon sanitaire te beschermen. Het tweede trauma is gerelateerd aan de aanhoudende strategische nederlagen die Rusland tot 1942-1943 leed tegen de Wehrmacht. Rusland trok daaruit de conclusie dat men kwalitatief en kwantitatief een overweldigende meerderheid moest hebben om al in het begin van een oorlog het strategische offensief naar zich toe te kunnen trekken. Tenslotte het derde trauma. Die heeft te maken met de massale verliezen, de enorme vernietigingen van infrastructuur en industrieel vermogen en het geweldige leed dat Rusland tijdens WO II moest accepteren. De les die Russische leiders daaruit trokken, was dat een oorlog met de daaraan verbonden verschrikkingen zo ver mogelijk van het eigen territoir gevoerd en zo snel mogelijk naar het grondgebied van de tegenstander verplaatst moest worden. Die Drang nach Westen is tot op heden recht overeind blijven staan en komt herhaaldelijk terug in de discussies met het Westen.
De context waarbinnen afspraken over de begrenzing van wederzijdse invloedssferen is gemaakt, is relevant voor de vaststelling of die afspraken bij veranderingen in die context hun rechtmatigheid behouden of verliezen. Het voortbestaan van het WP en de onwrikbaarheid van het IJzeren Gordijn waren de belangrijkste pijlers van dat raamwerk. Bij de start van de gesprekken lagen de Midden- Europese staten nog steeds binnen de invloedsfeer van de Sovjetunie en vormde het IJzeren Gordijn de scheidingslijn tussen de Westerse – en Sovjet-invloedssfeer. Binnen die context praten West en Oost met elkaar. In de wandelgangen en tijdens bilaterale gesprekken wordt herhaaldelijk de indruk gewekt dat een unificatie van Duitsland en een NAVO-lidmaatschap van een verenigd Duitsland verbonden zijn aan de westerse belofte zijn invloedsfeer niet verder naar het oosten te verschuiven. Het NAVO-lidmaatschap van een verenigd Duitsland was een heikel punt voor het Kremlin, omdat de grens van de Westerse invloedssfeer verder naar het oosten en dichter naar het Russische hartland zou verschuiven. Overigens lijkt het erop dat het Kremlin toen al veronderstelde dat Midden-Europese staten wel eens het terrein van een nieuwe West-Oost worstelpartij zou worden.
Hans-Dietrich Genscher. Afb: wikimedia
Vooral de uitspraken van Genscher, de toenmalige West-Duitse minister van Buitenlandse Zaken, geven inhoud aan het verwijt van Medvedev. Door een belofte op 31 januari 1990 probeert Genscher zijn Sovjet-gespreksparners gerust te stellen “there would not be an expansion of NATO territory to the east, in other words, closer to the borders of the Soviet Union. East Germany was not to be brought into the military structure of NATO, and the door into the Alliance was to remain closed to the countries of Eastern Europe.. en voegde daaraan toe the West intended to cooperate with the Soviet Union in bringing about change, not act as its adversary… Tijdens een onderhoud met Hurd op 6 februari 1990 in Bonn benadrukte Genscher dat het Westen de Sovjetunie moest garanderen “the certainty that Hungary will not become part of the Western alliance if there is a change of government.” The Kremlin would have to be given assurances to that effect[5]. Hurd stemde daarmee in. Op 9 februari 1990 herhaalde Baker in de St. Katharinazaal van het Kremlin Genschers belofte “no extension of NATO’s jurisdiction for forces of NATO one inch to the east, provided the Soviets agreed to the NATO membership of a unified Germany”[6] Gorbatshow beantwoordde dat verzoek ter vergadering met “Moscow would think about it” en benadrukte voor de duidelijkheid dat any extension of the zone of NATO is unacceptable….. en het westen beloofd had ….not to expand NATO as much as a thumb’s width further to the East
Op 10 november 1990 herhaalde Genscher zijn belofte van januari in een persoonlijk gesprek met Shevardnadze “We are aware that NATO membership for a unified Germany raises complicated questions….for us, however, one thing is certain: NATO will not expand to the east.” Omdat de discussie hoofdzakelijk over de toekomst van Oost-Duitsland ging en een NAVO-lidmaatschap van een verenigd Duitsland, voegde hij toe “As far as the non-expansion of NATO is concerned, this also applies in general.”
Gelden die afspraken nog na substantiële veranderingen in de wederzijdse verhoudingen? Uit de uitspraken van Genscher kan worden vastgesteld dat hoe dan ook de NAVO zijn invloedssfeer niet naar het oosten zou uitbreiden. Dat is op zich al merkwaardig, omdat het opnemen van een verenigd Duitsland inhoudt dat de grens van het NAVO-territoir verschuift naar de Oder-Neissegrens. Dat terzijde. De betrokken Westerse politici beloofden met de hand op het hart dat bij een hereniging van de twee Duitslanden en opnemen van een verenigd Duitsland in de NAVO-structuur, geen enkel ander Midden-Europees land zou worden benaderd om ook lid van de NAVO te worden. Daarom ging de Sovjetunie akkoord met de hereniging. De Sovjetunie implodeerde nog geen jaar nadat beide verdragsorganisaties die afspraken hadden gemaakt en Midden-Europese staten, ontdaan van het Russische juk, in feite vrij waren in hun keuze. Niet kan worden ontkend dat de NAVO aan die landen duidelijk heeft gemaakt dat de deur van het Brusselse hoofdkwartier voor hen wagenwijd open stond. Mits zij aan een paar voorwaarden zouden voldoen.
In 1990 lag het krachtenveld anders dan een jaar later. In 1990 waren de Westerse grootmachten absoluut niet geïnteresseerd in een lidmaatschap van voormalige Oost-Europese satellietstaten, omdat die nog steeds deel uitmaakten van het WP en het “too expensive, an unnecessary provocation of Moscow and, if worse came to worst, did the Western governments truly expect French, Italian or German soldiers to risk their lives for Poland and Hungary? In de periode 1991-1993 lagen de kaarten anders op tafel. Het WP viel uiteen, de burgeroorlog op de Balkan begon, Joegoslavië dreigde te imploderen en de net in functie gekomen Amerikaanse president zocht naar nieuwe uitdagingen voor de NAVO. Plotseling wilden Midden-Europese en Baltische staten lid van de club worden, de invloedssfeer van de NAVO schoof steeds verder naar het oosten op en de bufferzone die het Kremlin ruim 40 jaar lang een gevoel van veiligheid had gegeven, kromp tot een voor het Kremlin onacceptabel volume. De NAVO stond aan de poorten van Moskou.
Heeft het Westen daadwerkelijk de afspraken met het Kremlin geschonden? In alle documenten waarin diverse zaken besproken en overeenkomsten gesloten werden, is geen woord te lezen over een belofte dat het Westen zijn invloedsfeer niet naar het oosten zou uitbreiden en dus stellen de NAVO en de EU dat een uitbreiding naar het oosten nog steeds op tafel lag. Het ligt er maar aan waar het accent wordt gelegd: de afspraak ongeacht gewijzigde omstandigheden of de omstandigheden waardoor de afspraak niet meer opgaat. Een ding is zeker: de context waarbinnen de afspraken zijn gemaakt, is in ieder geval veranderd. Er is geen WP meer en het IJzeren Gordijn is verdwenen. Gelet op de uitspraken van Genscher, Hurd en Baker die namens de NAVO de Sovjetvertegenwoordigers overhaalden in te stemmen, is de Russische vaststelling geloofwaardiger dan de opstelling van de huidige generatie Westerse politici. Over integriteit gesproken.
——————————————————————-
[1] De graanschuren in Oekraïne en de zuidelijke Oeral, industriecentra in de regio’s Moskou, Novgorod (Wolga) en Jekaterinenburg (Oeral) en de olievelden in de Kaukasus/Kaspische Zee-regio
[2] Niet langs de Oder-Neisse, maar Oder/Odra.
[3] Verzameling van presentaties en briefingen van historici en militaire experts.
[4] Arbeiders kunnen veel sneller tot een revolutie kunnen komen met de leiding van een zogenaamde voorhoedepartij (ook wel avant-garde genoemd) en een burgerlijke revolutie kan onmiddellijk omslaan naar een socialistische revolutie.
[5] De vraag is of dat een permanente of slechts een tijdelijke verzekering was.
[6] Twintig jaar later zou Baker echter benadrukken dat het alleen om Oost-Duitsland ging en niet om de voormalige Sovjet-satellietstaten. Genscher echter stelde dat het om alle voormalige Oost-Europese Sovjetstaten ging.