Opstand tegen de moderniteit

Een van de meest onverwachte ontwikkelingen in het eerste decennium van de 21ste eeuw is wat men de “opstand tegen de moderniteit” kan noemen. In de 17e en 18e eeuw kwam het “moderne denken” tot ontwikkeling.

Afb: Uitgeverij Aspekt

Uitgangspunt vormt het autonome menselijk individu. Het menselijk individu is een wezen met een onvervreemdbare menselijke waardigheid. Het is aan niets en niemand onderworpen dan aan zichzelf.

De culturele stroming die deze ontwikkeling begeleidde, is de “Verlichting”. De Verlichting is “de filosofie achter de Moderniteit”. De Verlichting was ook het gedachtegoed achter de grote politieke omwentelingen, de Atlantische revoluties: de Amerikaanse revolutie en de Franse revolutie.

Nederland leverde aan deze ontwikkelingen een bijdrage met wat Jonathan Israël heeft genoemd de Radicale Verlichting. Deze gaat terug op het werk van de grootste Nederlandse filosoof: Baruch Spinoza (Lat. Benedictus de Spinoza).

In A Revolution of the Mind (2010) vat Israel samen wat hij verstaat onder de principes van de Radicale Verlichting. Dat zijn: democratie; raciale en seksuele gelijkheid; individuele vrijheid van levensstijl; volledige vrijheid van gedachte, expressie en drukpers; afschaffing van het religieus gezag ten aanzien van wetgeving en opvoeding; volledige scheiding van kerk en staat.

Dit boek heeft als titel Moord op Spinoza, niet omdat Spinoza daadwerkelijk is vermoord, want daar was geen sprake van natuurlijk. Er is een apocrief verhaal over een aanslag op de grote Nederlandse filosoof, maar dat verhaal is niet historisch betrouwbaar volgens hedendaagse Spinozaonderzoekers. Wel werd over hem een banvloek uitgesproken wat tot gevolg had dat hij sociaal geïsoleerd raakte.

Met “Moord op Spinoza” bedoelen wij dat het modernistisch wereldbeeld dat hij introduceerde, tegenwoordig, geheel tegen alle verwachtingen in, zwaar onder druk staat. Bijna wekelijks vindt wel een aanslag plaats die wordt opgeëist door ISIL of een andere islamitisch-terroristische groepering. Die aanslagen worden gemotiveerd door de terroristen zelf onder verwijzing naar een premodern, meer specifiek “theoterroristisch”, wereldbeeld. Zij spreken in negatieve termen over democratie en willen die vervangen door een theocratie.

Zij kritiseren individuele rechten van de mens en komen op voor de rechten van Allah. Zij wijzen de gelijkheid van man en vrouw principieel af. En zij willen de doodstraf voor apostaten (afvalligen) en blasfemisten (godslasteraars).

Ook het integratiebeleid in westerse samenlevingen staat aan een voortdurende kritiek bloot. Leiders als Erdogan of de koning van Marokko geven onverbloemd aan dat de Duitse Turken zich helemaal niet dienen aan te passen aan de Duitse rechtsorde. Soortgelijke opmerkingen maakt de koning van Marokko. Marokkanen moeten Marokkanen blijven en vooral geen “westerlingen” worden.

Ondertussen staan Europese politici hierbij wat onwennig aan de kant. Gegeneerd, maar weinig strijdvaardig. Multiculturalisten, policoristen en postmodernisten kiezen zelfs gewoon partij tegen westerse waarden die als “koloniaal”, “kapitalistisch”, “arrogant” of “eurocentrisch” worden “gedeconstrueerd”. De vijanden van wat Popper noemde “de open samenleving” zijn daarom niet alleen de jihadisten, salafisten en terroristen, maar ook de postmodernisten, policoristen en multiculturalisten die van binnenuit de veerkracht van democratieën ondermijnen.

Wie probeert de Verlichting te verdedigen tegen de aanvallen die daarop worden gedaan, wordt als “verlichtingsfundamentalist” (Prof. Pinto) aangeduid. Is het niet tijd voor een meer “radicaal humanisme” (Sid Lukkassen)? Het lijkt erop dat de combinatie van gewelddadige religieus gemotiveerde islamisten in combinatie met de gedoogsteun die daaraan verleend wordt door postmodernisten een van de grootste uitdagingen vormt voor Spinoza’s erfenis: de ‘Dubbele clash’, een combinatie van premodernisme en ‘religieuze ideologie’ (Pinto), dus.

Spinoza’s erfgoed is meer omstreden geworden dan ooit, en dat vormt het thema van dit boek: Moord op Spinoza, de moord op de Verlichting. Kan dat proces worden gestopt? En zo ja, hoe? Is er een land waar dit wel lukt? Wat zou moeten gebeuren in Nederland en in andere Europese landen om de lokroep van het pre- en antimoderne denken te verminderen? Hoe groot zijn de kansen dat dit gaat slagen?

De verschillende auteurs aan dit boek proberen deze vragen te behandelen in relatie tot een onderwerp dat hen speciaal aan het hart ligt. Sommigen gaan daarbij ook in op de vraag hoe die spanning tussen moderniteit en premoderniteit in hun eigen tijd en hun eigen leven gestalte heeft gekregen.

——————————————–

Bovenstaande is de verkorte inleiding in het boek ‘Moord op Spinoza‘ door Paul Cliteur en David Pinto.