De pogingen om tot interculturele communicatie te komen dateren van de jaren negentig van de twintigste eeuw, toen Fons Trompenaars er over begon te publiceren. Ervoor waren er natuurlijk al de antropologen, de filologen, de ontdekkingsreizigers, de oriëntalisten en bepaalde militairen zoals generaal Lyautey in Marokko (le ciel et les sables sont grands) die getracht hadden een andere cultuur op zijn minst te begrijpen. Het is aandoenlijk vroege oriëntalisten als Silvestre de Sacy te lezen in hun ijver en liefde voor bijvoorbeeld Egypte. Napoleon wilde zelfs moslim worden, en met hem zijn hele leger! En menig onderzoeker liet zich in oriëntaalse grond begraven of werd zoals Louis Massignon soefi. Lamartine noemde de Oriënt “het vaderland van mijn verbeelding” en de romancier en vriend van Sartre, Jean Genet (die graag de Palestijnse jongetjes in Jordaanse kampen opzocht), noemde zich veel later ‘un captif amoureux’.
De Vlaamse auteur Wim van Rooy. Afb: Flickr.
De islam werd beschouwd als een ‘warme gemeenschap’, wat vandaag een zekere verbijstering kan opwekken, zeker na wat gebeurde in de tweede helft van de twintigste en de eerste helft van de eenentwintigste eeuw, juist omdat de islamitische soldatencodes in wezen refereren aan een sombere doodsreligie. Maar de negentiende-eeuwers waren verliefd op de Oriënt, zochten daar de Graal en incarneerden ‘le désir d’islam’, een wufte en overspannen ‘ziekte’ (Martine Gozlan). Vandaag – nu de islam weer zijn akeligste en oorspronkelijkste gezicht laat zien – worden deze negentiende-eeuwse goede maar eerlijke zielen vervangen door de politiek correcte gauchistische zeloten met hun islamofilie, een habitus waarvan zowat elk lid van de elite doordrongen is. Er is iets recurrents in dat schwärmen met het exotisme van die regio: het is wat Mircea Eliade beschreef toen hij de blijvende hang naar mythes van de moderne mens beschreef. Maar toen aficionado’s als René Guénon (die in 1951 in Caïro stierf onder de naam Abdel Wahid Yahia) of een stoere woestijnreizigster als Isabelle Eberhardt met een taal en een regio dweepten die de verbeelding van de westerse mens prikkelden, was de islam gelukkig weer even rustig stationair gaan draaien en was hij zijn politieke verleden even vergeten. De laatste decennia echter kwam het jihadisme van de originele politieke islam weer op de voorgrond. Het Westen met zijn irenische concepties en zijn nieuwe marxisme dat nu multiculturalisme heet, herkent deze oorlogsmodus niet en meent te moeten interculturaliseren.
Boeken als die van Trompenaars waren, als men de actuele politieke toestand in ogenschouw neemt, brave werkjes waarin de codes van verschillende culturen netjes werden uitgelegd en waaraan niemand zich een buil kon vallen. De Japanners hanteerden andere codes dan de Chinezen, en vanuit een typisch westers perspectief werd gepoogd niet alleen die houdingen en handelingen te verklaren en te begrijpen, maar ook zette het de westerse mens ertoe aan deze codes niet te veronachtzamen bij de ontmoeting met de ander. Er is immers geen empathischere en ‘boetedoenerige’ mens dan de westerling die alles wil begrijpen, voor alles een uitleg zoekt en altijd schuld en berouw voelt. Hij vond ook de antropologie uit: zijn belangstelling voor de ander komt voort uit schuldgevoel maar zeker ook uit zijn libido sciendi, een wetenschappelijke habitus die vanuit verschillende bronnen kan worden verklaard en die in andere civilisaties niet hetzelfde resultaat opleverde. Joseph Needham bestudeerde zijn hele leven ‘science and civilization’ in China, maar de uitkomst is toch dat de wetenschappelijke houding er zich niet doorzette op het moment dat het mogelijk was. Het conceptuele kader van de westerse wetenschapper en van de westerse mens tout court is nu er nu eenmaal een van analyse en synthese, van inleving en rationaliteit. Uit die kaders kan ook hij niet ontsnappen: hij zal de ander excuseren en zichzelf beschuldigen, en dat is de makke.
Pinto’s aanpak
In die zin heb ik het boek van David Pinto gelezen en bewonderd, maar ik ben er evenzeer over verwonderd. Ik bewonder de systematiek waarmee hij het moeilijke en soms gevaarlijke fenomeen van het interculturele probeert op te lossen via een goed uitgekiende methode. Het is een structuurindeling en geen cultuurindeling die hij voorstelt via een aantal paradigma’s die vlot toepasbaar zijn op zowat elk fenomeen. Dat is lovenswaardig omdat anders te vlug culturen tegenover elkaar komen te staan, terwijl Pinto nu ook binnen culturen bijvoorbeeld zijn verfijningen kan aanbrengen, waardoor ze geen monoliet worden. Het is een poging om de postmoderne fricties die er zijn met andere culturen op te lossen via een methode die – hoe kan het ook anders? – vanuit een sterk westers conceptueel kader in het licht wordt gesteld, en die dus perfect herkenbaar is voor de (post)moderne, rationele, seculiere en redelijke mens, maar die noodzakelijkerwijs moet afschampen op een cultuur die weinig genoemd wordt, maar die in veel omtrekkende bewegingen toch aangeraakt wordt: de islam. Want het gaat niet om boeddhisten of om Finnen, ook niet om Viëtnamezen of baha’i. Was dat maar waar! De integratie immers van de meeste groepen, etnisch of religieus, verloopt dan weleens stroef maar in fine lukt het wel: of men assimileert of men behoudt een deel van de eigen cultuur, maar men aanvaardt en interioriseert de boven genoemde westerse characteristica. Joden zijn daarvan een voorbeeld, of Chinezen. Met hen lukt het om intercultureel te onderhandelen. Ook de interculturele dialoog met bijvoorbeeld Japanners is oplosbaar op een manier die beide partijen kan bevredigen. Met de islam ligt dat anders en ik vrees dat Pinto’s methode in al zijn rationaliteit afschampt op een religieuze cultuur die zich om allerlei redenen niet kan neerleggen bij een positie waarin men het heft niet in eigen hand kan houden.
Het hele boek van Pinto is een omcirkeling van dit probleem. En dat een en ander een probleem is, blijkt elke dag weer in Europa waarin de islam de permanente trouble-fête is. Men hoort mensen niet vaak klagen over Chinezen of Viëtnamezen, of Italianen, maar er is echt elke dag wrevel i.v.m. de islam, zowel lokaal als mondiaal: bomaanslagen, grooming gangs, kindhuwelijken, shariarechtbanken, eerwraak, jihadisme in allerlei vormen en maten, verhoogde criminaliteit, voortdurend slachtofferschap, vervolging van christenen, Joden en yezidi’s, en ga zo maar door. De tweede en derde generatie, die alle kansen kreeg, stelt zich nog onverzoenlijker op t.o.v. de westerse samenleving. Het is au fond niet moeilijk te verklaren waarom dit zo is, maar de nieuwe juridische inquisitie, de fellow travellers van de islam en de gedachtepolitie van het politiek correcte denken hebben een gesprek daarover verhinderd – met alle gevolgen van dien.
Hoe nu zou de methode van David Pinto hier soelaas kunnen bieden? De islam is een supremacistisch en wettisch systeem met nauwelijks ethiek; daarenboven is het vandaag bijna de grootste ‘religie’ in de wereld en doktert het geëigende tactieken en sluwe strategieën uit al naar gelang van de plaats waar men leeft en de hoeveelheid moslims die er wonen. In Europa bijvoorbeeld spreekt men al lang over een Europese islam, maar de eerste imam die hem op schrift stelt is zijn leven niet zeker. Immers, de koran bijvoorbeeld is tawhied (eeuwig en onveranderlijk) en wie eraan wrikt is een apostaat (en op apostasie staat de doodstraf); de ahadith beschrijft de woorden en de daden van de insan al kamil, de perfecte mens Mohammed. Wie via de ahadith en de sira’s diens leven volgt, kan echter alleen maar huiveren.
Hoe zou je met dit gesloten systeem, dat haaks staat op de liberale rechtsorde, intercultureel dialogeren, als men weet dat in de islam zelfs gezegd wordt dat de moslim mag liegen! Zo zijn er veel stipulaties die de rationeel denkende mens alleen maar kan doen besluiten dat hier een systeem aan het werk is waarop David Pinto’s subtiele en tentatieve methodiek afketst. Dat bewijzen o.m. de vele pogingen die al decennia worden gedaan door onderwijs, gemeentebesturen en allerlei mensen van goede wil die hun tanden erop stuk bijten, in de eerste plaats omdat ze via het eigen conceptuele kader een rooskleurig en oecumenisch beeld koesteren en dus van oordeel zijn dat de islam een religie is als de twee andere monotheïsmen. De wereld mag zich gelukkig prijzen dat de modale moslim alleen wat orthopraxie beoefent en de eigen ideologie niet grondig kent. Die ‘brave’ moslim laat ook weinig van zich horen als zijn geloofsgemeenschap weer maar eens in een negatief daglicht komt te staan, en dat is logisch omdat de islam een tribale oorsprong heeft die nog steeds doorwerkt.
Ik meen dat David Pinto’s werk excellent van toepassing kan zijn op elke interculturele dialoog of samenspraak, maar dat het niet dienstig kan zijn voor een gesprek met de islam. De oecumene bestaat al zestig jaar en heeft ook nauwelijks, om niet te zeggen niets, opgeleverd. Men kan zelfs stellen dat de versleten uitspraak dat hoe beter men de ander kent, des te makkelijker het gesprek zal zijn, niet opgaat voor de islam, integendeel. Hoe beter immers men deze veroveringsideologie kent, hoe noodlottiger en onmogelijk men het gesprek met de islam evalueert. Dat hebben andere beschavingen tot hun scha en schande ondervonden. Vandaag is een verzwakt Europa weer aan de beurt. Derde keer, goede keer, want ditmaal zal de islam slagen waar hij de twee vorige keren mislukte, precies omdat men niet inziet dat een intercultureel gesprek op niets kan uitdraaien omdat wederzijdsheid ab initio en principieel ontbreekt, omdat aan het waarde- en normenstelsel van de islam niet kan worden gewrikt en omdat ‘chemischerwijs’ de vloeistof van de democratie nooit kan mengen met de vaste stof van de sharia. Dat kan nooit ‘homogeniseren’. Datzelfde fenomeen zag men bij nazisme en communisme, ook twee gesloten systemen met nagenoeg dezelfde structuurkenmerken als de islam. Zou men ooit van een gematigd nazisme hebben gewaagd?! Men vergeet vlug, en historia non magistra: op het beledigen van de profeet staat de doodstraf. In de jaren dertig echter werden in Europa ook mensen veroordeeld en gestraft omdat ze een bevriend staatshoofd (Hitler) hadden beledigd, al kan men de zwaarte van de straf helemaal niet vergelijken met de waanzin van de islam. Die leidt er vandaag toe dat een ander bevriend staatshoofd, Erdogan, van de Duitse moeder aller moeders, de angelieke Angela Merkel, niet mag worden beledigd, op straffe van gevangenisstraf (art.3 van het Duitse strafwetboek). Het betekent echter wel dat de westerse elites én vandaag én toen niet inzien/inzagen met wat voor politieke criminaliteit ze te maken hebben/hadden. Zou men met Hitler intercultureel hebben gehandeld? Of met Stalin? Men deed een poging, maar het bracht uiteraard niets op, en uiteindelijk klapten twee van de drie systemen ineen, het ene na twintig jaar, het andere na zeventig jaar. De islam echter bestaat al veertienhonderd jaar en telkens als iemand of een richting (sekte) binnen de islam door middel van de rede een opening in dit gesloten systeem wilde aanbrengen (denk aan de Mutazilieten, maar ook aan het einde van de negentiende eeuw met de grote vrouwenemancipatiebeweging in Egypte), was het resultaat dat deze bevrijding na enkele jaren of decennia door islamisten werd gecounterd en het weer islam as usual werd.
De koran. Afb: commons.wikimedia.org
Conclusie: kritische exegese kan niet binnen de islam, en ook denkers als Rachid Benzine of Malek Chebel zullen er gewoontegetrouw hun tanden op stuk breken. Dat is niet verwonderlijk: de islam is immers, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de vier evangelies of de bijna atheïstische worsteling met Jahweh in de Tora, tawhied. Een euro-islam, zoals die gestalte zou moeten krijgen, behoort tot het intellectueel en ritueel arsenaal van de westerse intellectueel. Het is zijn utopie die hij projecteert op een stelsel dat hij niet kent. Hoe die Europese islam vorm zou kunnen krijgen behoort tot de raadselen van het westerse én het oosterse denken. Wie zal toegeven: soennieten of shi’iten? Zal men dat gevecht van veertienhonderd jaar hier voortzetten? Met dezelfde methodes? Wie zal in Europa al-Azhar tegenspreken, het pausdom van de soennieten, dat zelfs weigert IS als onislamitisch te bestempelen! Zal men dan in Europa via het interculturele gesprek ingaan op de idee van scheiding van kerk en staat, wanneer die Caïreense ‘universiteit’ IS niet eens anathemiseert!
Hoe hallucinant-intellectueel zou dit interculturele gesprek zijn.
Morgen: Deel 2